Cần phân biệt giữa Khâm sứ Tòa Thánh và Sứ thần Tòa Thánh. Trong khi Khâm sứ chỉ đảm nhận việc liên lạc giữa Tòa Thánh với quốc gia bản địa ở lĩnh vực phụng tự thì Sứ Thần Tòa Thánh đảm nhận cả công tác ngoại giao (làm đại sứ) của Tòa Thánh ở quốc gia nào mà Tòa Thánh có mối quan hệ ngoại giao.
Lược sử hình thành
Năm 1922, Thượng thư Bộ Lại Nguyễn Hữu Bài, thành viên phái đoàn vua Khải Định sang Pháp, đã sang Rôma yết kiến Giáo hoàng Piô XI để thỉnh cầu bổ nhiệm Khâm sứ tại Việt Nam và phong chức giám mục cho các linh mục bản xứ. Vì thế, trong cùng năm, Giáo hoàng Piô XI đã cử Giám mục Giáo phận Thiên Tân, Trung Hoa Henri Lécroart, một giáo sĩ Dòng Tên, làm Thanh tra Tông tòa (tiếng Pháp: Visiteur Apostolique) đi quan sát tình hình các giáo phận ở Đông Dương, đặc biệt về cách tổ chức các chủng viện và chương trình học vấn. Trong cuộc họp tại Phát Diệm với 11 giám mục giáo phận từ 4 đến 9 tháng 2 năm 1923 và tại Sài Gòn với 7 giám mục giáo phận ngày 20 tháng 6 năm 1923, các Đại diện Tông tòa Đông Dương đã đề nghị Thánh Bộ Truyền giáo đổi tên các giáo phận theo tên các thành phố có đặt Tòa Giám mục.
Tòa Khâm sứ Huế
Ngày 25 tháng 5 năm 1925, Giáo hoàng Piô XI đã cho lập Tòa Khâm sứ Đông Dương và Thái Lan, và cử Giám mục Constantino Ayuti (1876-1928) làm Khâm sứ Tòa Thánh (tiếng Pháp: Délégué Apostolique) tại Đông Dương, chính yếu là tại Việt Nam. Ban đầu, Khâm sứ Ayuti đặt văn phòng tạm tại Hà Nội. Nhưng vào lúc bấy giờ, Hà Nội mặc dù giữ vị trí quan trọng nhưng không phải là kinh đô Việt Nam, vì vậy, trụ sở Tòa Khâm sứ ở Đông Dương đã được xây cất mới, gần Nhà thờ Chính tòa Phủ Cam, Huế, vì nơi đây lúc bấy giờ Huế là kinh đô của Việt Nam. Ông qua đời khi đang tại nhiệm, trước khi Trụ sở Tòa Khâm Sứ tại Huế được khánh thành ngày 1 tháng 5 năm 1928.
Liên tục trong 25 năm sau đó, các Khâm sứ kế vị là Giám mục Columban Dreyer (1928-1937) và Giám mục Antonin Drapier (1937-1950) đều đặt Toà Khâm sứ tại Huế
Tòa Khâm sứ Hà Nội
Năm 1945, Việt Nam tuyên bố độc lập. Từ đó, Huế mất đi vị trí kinh đô của Việt Nam và Hà Nội trở thành thủ phủ của Việt Nam, Lào và Campuchia. Năm 1950, Giáo hoàng Piô XII đã bổ nhiệm Giám mục John Dooley, người Ireland, làm Khâm sứ tại Đông Dương và ngày 18 tháng 10 năm 1951, Khâm sứ Dooley đã quyết định dời trụ sở Toà Khâm sứ ra Hà Nội và đặt cạnh Tòa Giám Mục Hà Nội.
Sau Hiệp định Genève 1954, Khâm sứ Dooley vẫn tiếp tục giữ cương vị đại diện chính thức của Tòa Thánh tại Hà Nội đến tận năm 1959. Sau đó thì Chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trục xuất cùng với các giáo sĩ nước ngoài và tịch thu cơ sở Tòa Khâm sứ Hà Nội. Khâm sứ Dooley chấm dứt nhiệm vụ ngày 15 tháng 9 năm 1959
Tòa Khâm sứ Sài Gòn
Ở Miền Bắc Việt Nam, do hoàn cảnh bị cô lập nên Khâm sứ Dooley không thể liên lạc được với các quốc gia thuộc quyền khác, nên ngày 15 tháng 2 năm 1956, Tòa Thánh cử Giám mục Giuseppe Caprio làm Thanh tra Tông tòa tại Sài Gòn để liên lạc với các giáo phận ở Miền Nam Việt Nam, Lào và Campuchia. Ngày 13 tháng 3 năm 1957, vị Thanh Tra Tông tòa ở Sài Gòn được nâng lên hàng Đại lý Khâm sứ (tiếng Pháp: Régent Apostolique).
Năm 1959, khi Khâm sứ Dooley rời Hà Nội, Tòa Thánh liền thiết lập Tòa Khâm sứ Sài Gòn với vị Khâm sứ mới là Giám mục Mario Brini. Ngài là người có đóng góp lớn trong việc Tòa Thánh quyết định thiết lập “Hàng Giáo phẩm Công giáo Việt Nam” vào ngày 24 tháng 11 năm 1960. Ngày 14 tháng 10 năm 1961, ngài được tấn phong Tổng Giám mục hiệu tòa Alziza. Ngày 14 tháng 10 năm 1961, ngài được bổ nhiệm làm Sứ thần Tòa Thánh (tiếng Pháp: Nonce Apostolique) tại Ai Cập.
Ngày 13 tháng 10 năm 1962, Giáo hoàng Gioan XXIII đã bổ nhiệm Giám mục Salvatore Asta làm Khâm sứ Tòa Thánh tại Đông Dương. Ngài rời Việt Nam để nhận nhiệm vụ Sứ thần Tòa Thánh tại Iran năm 1964.
Ngày 17 tháng 6 năm 1964, Giáo hoàng Phaolô VI đã cho đổi Khâm sứ Tòa Thánh tại Đông Dương thành Khâm sứ Tòa Thánh tại Việt Nam và bổ nhiệm Giám mục Angelo Palmas vào chức vụ Khâm sứ Tòa Thánh tại Sài Gòn. Ông rời Việt Nam ngày 19 tháng 4 năm 1969 để nhận chức Sứ thần Tòa Thánh tại Colombia.
Vị Khâm sứ Tòa Thánh tại Việt Nam cuối cùng cho đến thời điểm hiện tại là Giám mục Henri Lemaitre. Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, chính quyền Cộng hòa Miền Nam Việt Nam đã yêu cầu ông rời khỏi Việt Nam, cắt đứt mối liên hệ với Tòa Thánh. Ngày 19 tháng 12 năm 1975, ông rời Việt Nam và nhận chức Sứ thần Tòa Thánh tại Uganda. Hiện nay, Việt Nam vẫn không có mối liên hệ nào với Tòa Thánh trên lĩnh vực ngoại giao
Danh sách các vị đại diện Tòa Thánh Vatican tại Việt Nam
Henri Lecroat, S.J.
từ 1922 đến 1923
Giám mục Giáo phận Thiên Tân,Trung Hoa
Thanh tra Tông tòa
Constantin Ayuti
từ 1925 đến 1928
Tổng Giám mục hiệu tòa Phasis
Khâm sứ Tòa Thánh đầu tiên tại Đông Dương
Victor Colombanus Dreyer, O.F.M
từ 1928 dến d1936
Tổng Giám mục hiệu tòa Adulis
Nghỉ hưu ngày 19 tháng 11 năm 1936
Antonin-Fernand Drapier, O.P.
từ 1937 đến 1950
Tổng Giám mục hiệu tòa Neocaesarea in Ponto
Nghỉ hưu ngày 18 tháng 10 năm 1950
John Dooley, S.S.C.M.E.
từ 1950 đến 1959
Tổng Giám mục hiệu tòa Macra
Bị trục xuất khỏi Bắc Việt Nam ngày 15 tháng 09 năm 1959
Giuseppe Caprio
từ 1956 đến 1959
Tổng Giám mục hiệu tòa Apollonia (1961)
Thanh Tra Tông tòa (1956)
Đại lý Khâm sứ (1957)
Mario Brini
từ 1959 đến 1961
Tổng Giám mục hiệu tòa Alziza (1961)
Được bổ nhiệm làm Sứ thần Tòa Thánh tại Ai Cập ngày 14 tháng 10 năm 1961
Salvatore Asta
từ 1962 đến 1964
Tổng Giám mục hiệu tòa Aureliopolis in Lydia
Được bổ nhiệm làm Sứ thần Tòa Thánh tại Iran năm 1964.
Angelo Palmas
từ 1964 đến 1969
Tổng Giám mục hiệu tòa Vibiana
Được bổ nhiệm làm Sứ thần Tòa Thánh tại Colombia ngày 19 tháng 04 năm 1969.
Henri Lemaitre
từ 1969 đến 1975
Tổng Giám mục hiệu tòa Tongres
Khâm sứ Tòa Thánh cuối cùng tại Việt Nam cho đến hiện nay.
Bị chính phủ Cộng sản trục xuất khỏi Việt Nam.
Nguồn : Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
